รัฐอิเล็กทรอนิกส์: ลิขสิทธิ์และการอนุรักษ์์ข้อมูล

ติดตาม pm.go.th มาเป็นระยะ ๆ ไม่ได้ติดตามตลอด บังเอิญว่าวันนี้ เข้าไปอ่าน blog ของ Raymond Yee ย้อนหลัง ก็ไปเจอ post อันหนึ่ง เขียนเกี่ยวกับ ลิขสิทธิ์ของรูปภาพบน Flickr ของ whitehouse.gov ก็เลยได้พลันนึกถึง thaigov ของรัฐบาลไทยขึ้นมาเหมือนกัน

ประเด็นที่ผมสนใจมีอยู่ 2 เรื่อง

เรื่องแรก เป็นเรื่องลิขสิทธิ์ เนื่องจากเอกสารที่ผลิตโดยรัฐบาลกลางสหรัฐฯ โดยมากจะตกเป็นของสาธารณะ (public domain) โดยปริยาย แต่ดูเหมือนว่า ด้วยความที่ Flickr ไม่มี option ให้เลือกคุณสมบัติของรูปให้เป็น public domain ก็เลยต้องใช้ attribution only ของ CC ไปแทน เพราะถือว่ามีคุณสมบัติที่ใกล้เคียงที่สุด [ที่มา] แต่พอลองเช็คล่าสุด ปรากฏว่า Flickr สร้าง categories ขึ้นมาใหม่ให้ชื่อว่า United States Government Work และลิงค์คำอธิบายไปที่เว็บ usa.gov ซึ่งอธิบายว่า

A work that is a United States Government work, prepared by an officer or employee of the United States Government as part of that person’s official duties, is not subject to copyright in the United States and there are no U.S. copyright restrictions on reproduction, derivative works, distribution, performance, or display of the work. Anyone may, without restriction under U.S. copyright laws,

• reproduce the work in copies in print or in digital form;
• prepare derivative works of the work;
• perform the work publicly;
• display the work;
• distribute copies or digitally transfer the work to the public by sale or other transfer of ownership, or by rental, lease, or lending.

โดยมีข้อยกเว้นข้างท้าย หลัก ๆ ก็คือ ไม่ครอบคลุมงานทุกชิ้นที่ปรากฏบนเว็บไซต์ของรัฐ (โดยเฉพาะที่มาจาก third party)  หลัก ๆ ก็ต้องเป็นงานของรัฐบาลกลางเท่านั้น และอาจไม่ครอบคลุมเมื่อเอาไปพิจารณาในบริบทระหว่างประเทศ

ในเว็บ whitehouse.gov ก็เขียนไว้ชัดเจนเหมือนกัน ว่าข้อมูลที่ปรากฏบนเว็บเป็น public domain (เนื่องจากถือว่าเป็นของรัฐบาลกลาง) เว้นแต่หากระบุเป็นอย่างอื่น ก็จะเป็น CC ไป

กลับมาที่บริบทของไทย ดูเหมือนว่าในเจตนานั้นไม่แตกต่างกันมาก แต่ดูเหมือนว่าจะมีความคลุมเครือมากกว่า ตัวบทที่สำคัญนั้นอยู่ในมาตรา 7 ของ พรบ.ลิขสิทธิ์ พ.ศ. 2537 แล้ว ซึ่งว่าไว้ดังนี้

มาตรา ๗ (งานอันไม่มีลิขสิทธิ์)

สิ่งต่อไปนี้ไม่ถือว่าเป็นงานอันมีลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัตินี้

(๑) ข่าวประจำวัน และข้อเท็จจริงต่าง ๆ ที่มีลักษณะเป็นเพียงข่าวสารอันมิใช่งานในแผนกวรรณคดี แผนกวิทยาศาสตร์ หรือแผนกศิลปะ

(๒) รัฐธรรมนูญ และกฎหมาย

(๓) ระเบียบ ข้อบังคับ ประกาศ คำสั่ง คำชี้แจง และหนังสือโต้ตอบของกระทรวง ทบวง กรม หรือหน่วยงานอื่นใดของรัฐหรือของท้องถิ่น

(๔) คำพิพากษา คำสั่ง คำวินิจฉัย และรายงานของทางราชการ

(๕) คำแปลและการรวบรวมสิ่งต่าง ๆ ตาม (๑) ถึง (๔) ที่กระทรวง ทบวง กรม หรือหน่วยงานอื่นใดของรัฐหรือของท้องถิ่นจัดทำขึ้น

[ที่มา: wikisource]

ประเด็นก็คือ ข้อมูลบนเว๊บไซต์ pm.go.th และรูปภาพบน Flickr (รวมไปถึง twitter ของนายก) นั้น เข้าข่ายมาตรา 7 ด้วยหรือไม่

หากใช่ จำเป็นหรือไม่ที่เราจะต้องใช้ครีเอทีฟ คอมมอนส์สำหรับงานของรัฐ เท่าที่ผมพิจารณา (ด้วยตัวเอง) คิดว่า เนื้อหาบนเว็บไซต์ น่าจะเข้าข่ายข้อ (๑) เสียส่วนมาก รวมไปถึงวิดีโอต่าง ๆ ด้วย

นอกจากนี้ หากข้อมูลเหล่านี้ตกเป็น public domain อยู่แล้ว การที่ประกาศใช้ creative commons ถือการกำหนดทับซ้อนหรือไม่ ผิดกฏหมายหรือเปล่า หรือมีกฏหมายใดรองรับการใช้ creative commons สำหรับข้อมูลภาครัฐหรือไม่ (i.e., จำเป็นหรือไม่ที่จะต้องมีกฏหมายรองรับ) [ปล. ผมเองยังไม่เข้าใจประเด็นในเชิงกฏหมายดีพอ ต้องขอคำชี้แนะ]

แต่หากข้อมูลเหล่านี้ไม่ใช่ public domain แต่ถือครองตามมาตรา ๑๔ (ลิขสิทธิ์ในงานที่หน่วยงานของรัฐจ้างให้ทำ) ผมเข้าใจว่า การระบุว่า “เว้นแต่จะได้ตกลงกันไว้เป็นอย่างอื่นเป็นลายลักษณ์อักษร” น่าจะเป็นข้อยกเว้นสำหรับ creative commons ได้ ซึ่งดูเหมือนเป็นช่องทางเดียวที่ผมพอจะมองเห็น แต่ในกรณีนี้หมายความว่า คนเขียนบทความ (ไม่แน่ใจว่าคนเขียนข่าวจะได้หรือไม่) คนถ่ายภาพ คนถ่ายวิดีโอ ก็ต้องไม่ใช่ข้าราชการหรือพนักงานของรัฐ แต่ถูกจ้างโดยรัฐมากกว่า

ณ ปัจจุบัน pm.go.th ระบุชัดเจนว่า เนื้อหาทั้งหมด ตกอยู่ในอนุสัญญาครีเอทีฟ คอมมอนส์ แบบแสดงที่มา 3.0 ประเทศไทย ในขณะที่รูปบน Flickr เลือกใช้ Creative Commons Attribution 2.0 Generic ซึ่งมีลักษณะคล้ายคลึงกัน พอเป็นเช่นนี้ ผมก็เลยไม่แน่ใจว่า แสดงว่าคนผลิตเนื้อหาบน pm.go.th และรูปภาพบน Flickr ก็ไม่น่าจะเป็นคนของรัฐบาล แต่เป็นคนของรัฐบาลที่จ้างมาให้ทำเนื้อหา (หรือเปล่า)

ส่วนประเด็นที่สอง มาจากประเด็นการอนุรักษ์ข้อมูล (preservation) ถึงแม้ว่าเมืองไทยจะยังไม่มี พรบ. ตัวไหนในการกำหนดวิธีปฏิบัติในเชิงการจัดเก็บอนุรักษ์เอกสารและข้อมูล (ไม่ว่าจะในรูปแบบใดก็ตาม) อย่างไรก็ตามใน พรบ.ข้อมูลข่าวสารของทางราชการ พ.ศ. 2540 มาตรา 26 ระบุไว้ว่า โดยปรกติเอกสารของทางราชการ หน่วยงานจะต้องจัดเก็บเอกสารไว้ 75 ปี ก่อนส่งให้กับ​ “หอจดหมายเหตุแห่งชาติกรมศิลปากรหรือหน่วยงานอื่นของรัฐตามที่กำหนดในพระราชกฤษฎีกา” เว้นแต่เป็นเอกสารที่ห้ามเปิดเผยตามหมวด 2 (ข้อมูลข่าวสารที่ไม่ต้องเปิดเผย) จะต้องเก็บไว้ 20 ปี หรือขยายกำหนดเวลาได้เป็นกรณี ๆ ไป แต่ดูเหมือนว่าจะไม่ค่อยมีการเอาจริงเอาจังกับประเด็นนี้เท่าไหร่

การทำลายเอกสารของทางราชการ หรือทำให้สูญหาย ถือเป็นความผิดทางอาญา ปัญหาก็คือ จะทำอย่างไรที่จะให้ข้อมูลเหล่านี้ (รวมไปถึงข้อมูลบนเว็บไซต์ของหน่วยงาน กระทรวง ทบวง กรม กองต่าง ๆ) ไม่ถูกทำลายก่อนเวลาที่กำหนด หากหน่วยงานไม่มีการ back up ข้อมูลรูปภาพและจัดเก็บให้เป็นระเบียบ และวันหนึ่งเว็บ Flickr เกิดล่มหรือเสียหายขึ้นมา ใครจะรับผิดชอบ

การที่เราไม่มีกระบวนการในการจัดเก็บอย่างเป็นระบบ ณ ปัจจุบัน ผมก็ไม่แน่ใจว่า รูปหรือวิดีโอที่ถูกถ่ายทั้งหมด จัดเก็บไว้อย่างไร มีคนกลางจัดเก็บหรือไม่ เชื่อแน่นอนได้ว่า รูปที่ upload ขึ้นบน Flickr นั้นเป็นเพียงส่วนน้อยเท่านั้น เพราะฉะนั้นรูปที่เราไม่เห็นนั้นอยู่ที่ไหนอย่างไร หากต้องการจะดู จะขอดูได้จากที่ไหน (ย้อนกลับไปประเด็นเดิม — แล้วรูปที่ไม่ได้เอาขึ้นเหล่านั้น ตกอยู่ภายใต้อนุสัญญาครีเอทีฟ คอมมอนส์หรือไม่ หรือว่าเป็น public domain :D)

ผมเข้าใจดีว่าการเลือกใช้ Flickr ในการแสดงรูปภาพ น่าจะมีเหตุผลทั้งในเชิงความนิยมและความสะดวก แต่การที่อนุญาตให้มี comment นั้นก็ทำให้มีข้อสงสัยตามมา  กล่าวคือ หากมีคนเข้าไปแสดงความคิดเห็นในรูปหนึ่ง ๆ ความคิดเห็นนั้น ๆ จะถือว่าเป็นส่วนหนึ่งของเนื้อหาด้วยหรือไม่ หากใช่ จะมีวิธีการจัดเก็บรักษาอย่างไร อย่างไรก็ตาม ประเด็นปัญหาสำคัญของการใช้ Flickr ที่เกี่ยวกับการแสดงความคิดเห็น คือ การจำกัดมีส่วนร่วมอยู่ในหมู่คนใช้ Flickr เท่านั้นหรือไม่? ถึงแม้ว่าเราจะสามารถ download รูปได้จาก Flickr ได้อย่างง่ายดายก็ตาม แต่เฉพาะคนที่เป็นสมาชิกของ Flickr เท่านั้นจะสามารถแสดงความคิดเห็นในแต่ละรูปได้ ในทางตรงกันข้าม การที่เลือกใช้ Flickr จะถือว่าเป็นการลำเอียงหรือไม่ ในขณะที่ยังมีทางเลือกทางอื่น

นอกจากนี้ที่ผมรู้สึกตะขิดตะขวงใจอีกนิดหน่อย ก็คือ การที่แต่ละรูปไม่มี tag เลย จริงดูที่ดูเหมือนว่าคนที่ upload จะพยายามใส่ caption ให้ได้รายละเอียดมากที่สุด แต่การไม่ใส่ tag ก็ทำให้ขาด function ที่สำคัญไป นั่นก็คือ collocation ซึ่งปัจจุบัน ทำได้แต่เพียงในลักษณะของ collection กับ set เท่านั้น ซึ่งไม่สามารถทำได้ในลักษณะ multifacet  แต่กระนั้นถ้าหากนำ tag เข้าไปใส่ก็เป็นปัญหาเหมือนกับ comment อีกว่า tag เหล่านั้น ถือเป็น เนื้อหาของรัฐด้วยใช่หรือไม่ และจะจัดการดูแลมันอย่างไร

Advertisement